Gnostycyzm wywodzi się z gnozy (greckie słowo: gnosis), oznaczającej poznanie. Chodzi w tym wypadku o poznanie pozaintelektualne, utożsamienie, czy też oświecenie poprzez wewnętrzne doświadczenie jednostki. Jednak według takiej charakterystyki, gnoza stanowi jądro i zarodek każdej znanej nam religii. Nie może być więc wyróżnikiem gnostycyzmu.

Aby więc pokrótce odpowiedzieć czym jest gnostycyzm, można za Jerzym Prokopiukiem przytoczyć cztery, charakteryzujące go cechy:
   
Dualizm, skrajne rozumienie dobra i zła pod postaciami Boga i świata duchowego z jednej strony i zbuntowanego demiurga, archontów i świata materialnego z drugiej strony.

Dualizm człowieka i świata. Człowiek nie jest z tego świata, przynajmniej nie w całości. Postawa istoty ludzkiej związana jest z jej triadyczną koncepcją. Człowiek składa się z ciała-soma, duszy-psyche i ducha-pneuma.

Wyzwolenie człowieka - spod władzy demiurga i archontów, czyli wyzwolenie od losu i świata, w którym żyje.

Charakterystyczna dla gnostycyzmu jest postawa skrajnie ascetyczna, lub też, bardzo rzadko, skrajnie libertyńska, odrzucająca wszelkie normy moralne.
   
Radykalna negacja istnienia w tym świecie, jak też tego świata, wyrastała z właściwej niektórym ludziom wrażliwości na zło. Głęboko zakorzeniona niezgoda na niesprawiedliwość i związane z nim cierpienie powoduje bunt. Centralnym motywem gnostycyzmu jest bowiem zbawienie od mocy materii.

 

Chociaż gnostycyzm istniał już w czasach przedchrześcijańskich, to jednak najbardziej znaną jego formą jest właśnie gnostycyzm chrześcijański. Wczesne chrześcijaństwo, które zwłaszcza ze względu na Ewangelię św. Jana samo było podejrzewane o gnostycyzm, dopiero po przejściu licznych dogmatycznych wstrząsów przekształciło się w kościół katolicki i prawosławny, które znane są z odrzucenia gnostycyzmu.

Znaczenie w kształtowaniu się doktryny Kościoła odgrywały przy tym liczne spory doktorów Kościoła z jego gnostyckimi przeciwnikami, takimi jak Szymon Mag, Marcjon, Bazylides, Karpokrates, Walentyn i Bardezanes. Niezgodę budował m.in. fakt, że chrześcijańska teologia, podkreślając transcendencje Boga, nie odrzuca jednak całkowicie Jego bliskości i obecności w naszym świecie. Teologia gnostycka akcentuje natomiast brak jakichkolwiek związków Boga z ziemskim światem. Człowiek nie spotka Boga w tym świecie.

Gnostycyzm według historyków wygasł jako religia światowa już w III w. n.e.. Późniejsza faza gnostycyzmu - manicheizm, istniała w swej pierwotnej formie od III do IX w. Gnostycyzm istniał następnie w takich tworach, jak herezja bogomilska, patareńska i katarska do XIV, a nawet XV w.

Religie gnostyckie różniły się jednak zarówno od siebie, jak od swoich przedchrześcijańskich odpowiedników. W starożytnym mandaizmie i późniejszym od niego manicheizmie dwie istniejące od prapoczątku siły - Światło i Ciemność wchodzą ze sobą w kontakt w raczej przypadkowy sposób. Tak zaczyna się zgubny proces dziejowy. W innych szkołach gnostycyzmu przyczyną powstania potęgi zła jest stopniowe oddzielanie się go od najwyższego, czystego bóstwa.

Wielką gnostycką herezją XII wieku była herezja katarów, obejmująca tereny górnej Italii i południowej Francji. Doktryna nawiązywała do poglądów bogomilców bałkańskich, a co za tym idzie do manicheizmu.

Pierwsi członkowie katarskiej herezji w XI w. nazywali siebie czystymi, stąd wywodzi się ich nazwa (katharoi znaczy czysty). We Francji zwani byli albigensami (od głównej siedziby - miasta Albi) albo tisserands.

Kim byli wyznawcy katarskiej herezji? Opierali swoje nauki na ewangeliach, które przecież bezspornie należą do tradycji chrześcijańskiej. Gnostyczny charakter ma natomiast katarska interpretacja Pisma Świętego, której głównym punktem jest zawsze upadek aniołów. Przyczyn tego upadku katarowie doszukiwali się głównie w działalności zła, którego twórcą jest Szatan, Bóg Zła, czyli Rex Mundi (Pan Tego Świata), toczący walkę z Bogiem Dobra,

Bóg Dobra w myśl wiary katarów nie jest odpowiedzialny za istnienie zła i cierpienia, ponieważ obydwaj Bogowie (Dobra i Zła) są odpowiedzialni jedynie za swoje twory i ich możliwości. Człowiek nie jest do końca tworem Boga Dobra lub Boga Zła. Katarzy nie byli tego do końca pewni, ale często uznawali, że prawdopodobnie ludzkość powstała na styku dobra i zła.

Przejawem boskości w jednostce ludzkiej jest stworzona przez Boga dusza, pozostałość anielskiej natury człowieka. Według nauk katarów ludzie są upadłymi aniołami, zamkniętymi przez Szatana w ograniczającym ich wolność naczyniu z mięsa, czyli ciele.

Dzieło Szatana rozwija się przede wszystkim poprzez rozmnażanie płciowe, dzięki któremu otrzymuje on nowe więzienie dla dusz aniołów. Trzeba pamiętać jednak o specyficznej kondycji duszy w gnostycyzmie. Dla wielu gnostyków dusza ma charakter demoniczny, jest sferą działania złych sił, namiętności i żądz. Stanowi produkt archontów, a celem stworzenia duszy było oszołomienie człowieka, odebranie mu zdolności osądu tego świata i zatrzymanie go w nim.

Kościół katolicki nie potrafił wchłonąć gnostyckich ruchów religijnych i dlatego usilnie starał się je zniszczyć. Temu służyła wyprawa krzyżowa przeciwko katarom w Langwedocji, rozpoczęta w 1209 oraz późniejsze stosy inkwizycyjne. Podczas wyprawy krzyżowej przeciwko katarskim albigensom w samym mieście Béziers wycięto w pień około piętnastu lub trzydziestu tysięcy jego mieszkańców. Często przytaczana jest odpowiedź legata papieskiego, udzielona rycerzowi dowodzącemu wyprawą, który dopytywał się jak odróżnić heretyków od wyznawców kościoła rzymskiego: Zabijcie wszystkich, Bóg rozpozna swoich.

Według niektórych historyków instytucja kościoła katolickiego, od czasu działalności ruchów gnostyckich nigdy nie odzyskała swojej początkowej elastyczności i otwartości. Gnostycyzm wywarł u progu epoki nowożytnej wyraźny wpływ na wielu renesansowych uczonych. Gnostycyzm manichejski i katarski przetrwał prawdopodobnie do XVI w. jako symbol sprzeciwu wobec dyktatorskich zapędów Stolicy Apostolskiej.
 

 

 

2014-09-15